Dla zastępowych

Magda Lewicka

Materiały do pobrania, pomysły, samodokształcenie się zastępowych:

[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]
[link widoczny dla zalogowanych]

Magda Lewicka

Zastęp swojska wiara

HARCERSKA RODZINA - ZASTĘP
Zastęp, to harcerska rodzina. Ale różne bywają rodziny - jedne się kochają, inne stale kłócą. Wy dążyć powinniście do tego, aby być rodziną wzorową, maksymalnie zżytą, rozumiejącą się bez zbędnych słów. A przede wszystkim rodziną trwałą.Dh Władysław Szczygieł w książce „Jak prowadzić zastęp harcerski”pisze: ,Zwróć uwagę, Druhu . Zastępowy, w pracy swojego zastępu na stałość jego składu. Zastęp, w którym członkowie zbyt często się zmieniają, przyrównują harcerze do tramwaju. Jedni wstępują, drudzy występują, bo się znudzili i szukają innych zastępów lub organizacji (...) Pamiętaj, że lepsza jest słaba nawet praca w zastępie stała, niż zmiana członków zastępu co kwartał i brak w ten sposób ciągłości i stałości pracy”.

Co robić, by być zastępowym, a nie motorniczym? W tym też pomoże obrzędowość...Nigdzie nie jest powiedziane, że zimowe zbiórki zastępu muszą koniecznie odbywać się w szkole. Przecież jeśli mamy stanowić harcerską rodzinę, jeżeli mamy znad się wszyscy jak łyse konie, musimy także bywać u siebie w domu. A wiec spróbujmy zbiórek „domowych”. Rzecz jasna nie w każdym mieszkaniu są warunki do prowadzenia musztry zastępu, harców, nie wszędzie jest kominek. Zbiórki domowe muszą mieć zupełnie inny charakter, tak jak inny mają cel. Bo główny ich cel to poznanie się z rodzeństwem harcerzy, a zwłaszcza z najlepszymi i niezastąpionymi przyjaciółmi zastępu - rodzicami. Wspólnie wypita herbatka, nawet jeżeli musimy w tym celu stłoczyć się w pokoiku typowego M3, zbliża bardziej niż najpiękniejsze przemówienie drużynowego do rodziców zgromadzonych na szkolnej wywiadówce.Może przy okazji stwierdzimy, że ktoś z naszych kolegów ma wyjątkowo trudne warunki mieszkaniowe. I świetnie, bo o takich sprawach trzeba wiedzieć – i może czasem uda mu się jakoś wspólnymi siłami pomóc, ot, choćby zaprosić na wspólne odrabianie lekcji. A musztrę zastępu i harcerskie gry . . możemy przeprowadzić na podwórku przed domem.

IMIENINY
W prawdziwie zżytym zastępie nie wyobrażam sobie sytuacji, żeby czyjeś prywatne święto, imieniny lub urodziny, przeszło niezauważone. Symboliczny prezent, zaśpiewanie wspólnie „Sto lat”, podrzucenie solenizanta pod sufit harówki - wszystko to niewiele kosztuje, a cieszy. Może zastęp opracuje stały „rytuał” imieninowy? Albo przeciwnie - za każdym razem inaczej, żeby była niespodzianka...Oczywiście podobnie święcimy harcerskie zaszczyty naszych kolegów z zastępu, np. mianowanie na kolejny stopień.

PRZYJĘCIE DO ZASTĘPU
Zanim kandydat na harcerza złoży Przyrzeczenie i otrzyma pierwszy stopień, musi przejść okres próbny. Oczywiście przez ten czas pracuje w zwykłym zastępie, do którego trafia jako ktoś obcy, nieznany. Źle, jeśli odniesie wrażenie, że jest również niechciany. Często nie zastanawiamy się, czy nasz nowy kolega przejdzie zwycięsko próbę, czy zostanie pełnoprawnym harcerzem. Na początku trzeba odnosić się do niego szczególnie serdecznie. Możemy ustanowić w zastępie rytuał przyjmowania nowicjusza, „obmywania go z brudów” cywilne, nieharcerskiego żywota. Obrzęd ten nie może być zbyt pompatyczny - na serio będziemy witać nowego harcerza dopiero po Przyrzeczeniu. Nie może też być zbyt rubaszny ani złośliwy, aby kandydata nie odstraszyć. Najlepiej zrobić to na wesoło. Ważne, aby zakończyć obrzęd w zupełnej harmonii, rodzinnie. Na przykład: W zaciemnionej harcówce, w kręgu spowitych w peleryny harcerzy, zastępowy z namaszczeniem zapowiada nowicjuszowi trzy próby, przez które będzie musiał przejść tego wieczora. Są to próby ognia, wody i krwi. Próba ognia polega na zapaleniu zapałki i spaleniu jej do końca bez rzucania na podłogę. Trzeba umiejętnie chwycić płonącą jeszcze zapałkę za zwęgloną jut część drewienka, jeśli się to nie uda, próba grozi najwyżej lekkim oparzeniem. Próba wody wygląda bardziej tajemniczo: kandydat klęka przy pełnej miednicy i prowadzony przez mistrza ceremonii wykonuje możliwie najbardziej skomplikowane rytualne gesty. Tymczasem któryś z harcerzy niespodzianie... wlewa mu za kołnierz pół szklanki zimnej wody. Próba krwi robi największe wrażenie. Mistrz, ceremonii wymachuje przed nosem delikwenta ogromnym, rzeźnickim nożem (może być upaćkany czerwoną farbą, mrucząc groźne zaklęcia. W kulminacyjnym momencie przerażony kandydat zostaje poczęstowany porcją smakowicie przysmażonej kaszanki...Po zakończeniu próby siadają wszyscy przy wspólnym stole i opowiadają o najciekawszych, chwilach z dziejów zastępu, przegryzając pączkami, kupionymi na tę okazję.

KRONIKA ZASTĘPU
To też coś, co tworzy atmosferę zastępu. Kronika, w odróżnieniu od reprezentacyjnej kroniki drużyny, jest sprawą wewnętrzną, rzekłbym nawet intymną naszego grona, przeznaczoną tylko dla swoich. Za to umieszcza się w niej wszystko! Opisy najciekawszych zbiórek i najzabawniejsze powiedzonka, wklejone bilety z wycieczki, suche liście, źdźbła siana, na którym spał zastęp podczas biwaku i rozgniecione komary. które tak dawały się we znaki na zwiadzie. Może się tam znajdzie karykatura drużynowego i... odcisk nowego buta zastępowego, słowem: co kto chce. Panuje absolutna wolność słowa i swoboda technik graficznych. Jak pisał po łacinie Julian Tuwim „cicer cum caule”, czyli groch z kapustą. Ale ma to swój urok.

KSIĄŻECZKA ZASTĘPU
A to już coś dziwnego. Wiadomo książka musi być. Ewidencja harcerzy, kontrola wpłaconych składek, lista obecności na zbiórkach, plan zamierzeń i uwagi o jego realizacji. Czysta biurokracja, co z tym może mieć wspólnego obrzędowość?Otóż ma jak najbardziej! Właśnie od zwyczajów zastępu zależy, czy książeczka będzie pomocą w pracy (narzuca systematyczność i dokładność - bardzo istotna rzecz), czy narzędziem rozpasanej biurokracji.No bo, tak: ewidencja harcerzy, informacje o ich wieku, adresie, stopniu harcerskim są przecież niezbędne zastępowemu. A że to nudne? można zapis ożywić. Na przykład dodać jeszcze parę rubryk mniej niezbędnych, za to wesołych: odcisk palca, numer buta, wymarzony zawód, ulubiona potrawa, wreszcie własnoręczna karykatura, „autoportret” harcerza. Wypełniamy starannie te poważne rubryki, a pozostałe na wesoło, ale z pomysłem.Lista obecności. Przecież nie będziecie jej sprawdzali jak nauczyciel na lekcji. A z drugiej strony jut po miesiącu nie sposób spamiętać kto był na zbiórce, jeśli się tego nie zapisze. Więc powieście przy drzwiach harcówki tarczę i strzałki do rzucania. Kto przychodzi na zbiórkę rzuca do celu. Wpisuje się do książki nie „+” na znak, że był, lecz wynik rzutu. Po pół roku kto uzyska najmniej punktów (bo za nieobecność zero!) „funduje” niematerialną nagrodę zwycięzcy.

WSPÓŁZAWODNICTWO W ZASTĘPIE
Wszyscy jesteśmy rodziną, ale tak już w rodzinach bywa, że jednemu się chce, a drugiemu nic. Aktywność trzeba premiować. Tylko jak? Uścisk dłoni zastępowego? Pochwala przed frontem - co to za front, pięciu ludzi?A może by tak na zakończenie każdej zbiórki (lub każdego miesiąca – przyp. MG) demokratycznie, w tajnym głosowaniu, przyznawać jakąś nagrodę najlepszemu? Ważne, by dekoracja odbywała się gromko i uroczyście, wobec całego zastępu.

Magda Lewicka

ZASADY I ELEMENTY DOBREJ ZBIÓRKI

Dobra zbiórka jest jak muzyka... Oczywiście pod pewnymi względami mogą się różnić, ale jedno mają na pewno wspólne: harmonię.
Harmonia to taka piękna cecha(och, jak muzycy lubią mówić o harmonii w utworach, plastycy w dziełach sztuki, poeci w wierszach; dlaczego nie mieliby mówić o niej też harcerze), która obrazuje zgodność, dopasowanie, współgranie ze sobą, a mówiąc łopatologicznie, trzymanie się kupy. Co to konkretnie znaczy w przypadku zbiórki? Musi mieć coś, co będzie ją scalać i wyróżniać od innych spotkań jako właśnie zbiórkę harcerską.
Zbiórka harcerska jest jak muzyka... Jest jak małe dzieło sztuki, które musi zostać zaplanowane, skomponowane.

Zanim zaczniemy analizować zbiórkę, po pierwsze musimy zapamiętać i umieć powtórzyć wyrwani ze snu o północy, że zbiórka-aby była udana-musi zostać odpowiednio wcześniej zaplanowana. Nie tylko po to aby zebrać pomysły, ale aby również:
- Była rzetelna i przemyślana do końca
- Przygotować rekwizyty
- Wymyślając zbiórkę, uwzględnić możliwości psychofizyczne dzieci(np. nie każdy może wykonać forsowne ćwiczenie, skoncentrować się na dłużej na poważnym temacie).
- Rozplanować zbiórkę czasowo
- Wymyślić wersję alarmową zbiórki (w razie, gdyby cos nawaliło, musimy mieć coś w zanadrzu, aby nasi harcerze nie siedzieli bezczynnie)

Wróćmy do naszej harmonii... Co jest takiego w zbiórce co ją scala? Oczywiście temat-jeden konkretny temat(który rzecz jasna, musi służyć jakiemuś celowi). Harcerze muszą wiedzieć o czym jest zbiórka. Do tego potrzebny jest nam motyw przewodni. I tylko jeden! Nigdy nie łączymy ze sobą dwóch różnych rzeczy na zbiórce(np. samarytanka i kultura ludowa Afryki), bo wtedy zrobi się w głowie kocioł i harcerze zapamiętają, że strojem ludowym Murzynów były chusty trójkątne i opaski jałowe na głowie.
Dobra, skoro plan mamy za sobą, zabierzmy się do poszczególnych zasad i elementów zbiórki.

Udział zastępowego w zbiórce("zastępowy też się bawi")
Musicie maksymalnie zmniejszyć dystans, jaki się samorzutnie wytwarza między Wami a zastępem, a nic tak nie łączy jak wspólna zabawa. Poza tym, jeśli choć na chwilę się wyłączysz z zabawy, jeśli zabraknie Twojego animuszu, gra przestanie się kleić i wszystko się rozejdzie. Stanie się tak dlatego, że ludzie dla których jesteś autorytetem, będą cię naśladować i natychmiast zaczną udawać, że są za starzy na takie zabawy. Zastępowy, to starszy brat, wzór do naśladowania. Jeśli chcecie, aby harcerze dobrze coś zrobili, sami zróbcie to dobrze. Tak samo, jeśli będziecie sami się rozwijać harcersko(stopnie, sprawności) wasi harcerze zrobią to samo. Włóż więc maksymalnie dużo zaangażowania w zbiórkę-będzie wtedy o wiele lepsza. W psychologii nazywa się to "oddziaływanie modelowe". Dzieci samorzutnie naśladują swoich rodziców, wkładając na przykład ich ubrania; twoi harcerze postąpią tak samo, idąc za tobą.
Żeby było śmieszniej, można tą zasadę przełożyć na codzienne życie, choćby na sprawę wychowywania dzieci. Pamiętaj, że często aby kogoś zrozumieć, trzeba zejść do jego poziomu.

Zaangażowanie każdego
Musicie pamiętać o tym, że układacie zbiórkę dla całego zastępu, a nie dla jego części. Każdy musi mieć równą szanse uczestniczenia w zabawie (bo dlaczego miałby jej nie mieć?), a tym samym przeżywania frajdy. Bo cóż czuje człowiek, dla którego nie starczyło miejsca w grze, bo została ona zaplanowana na 4, a nie na 8 osób? Jeśli w czasie zbiórki choć jedna osoba będzie siedzieć w kącie i się nudzić, możecie być pewni, że za tydzień jej nie zobaczycie. Powinniście zwracać uwagę na wszystkich, każdemu dać szansę zaprezentowania siebie, dostosować się do niego. W przeciwnym razie zrobi mu się przykro, że wszyscy oprócz niego się bawią, poczuje się wyobcowany, niepotrzebny i sobie pójdzie. Powinniście postrzegać swoich ludzi oddzielnie, a nie jako całość; zbliżyć się do każdego, pamiętając, że w każdym jest coś pozytywnego, co trzeba wydobyć na wierzch. Zwracajcie uwagę na ich potrzeby, zainteresowania, predyspozycje. Najłatwiej jest wyciągnąć kogoś z kąta poprzez danie mu jakiegoś zadania do zrobienia (które oczywiście będzie w stanie wykonać). Dużą bolączką naszych czasów jest brak wiary ludzi we własne możliwości, brak odwagi, aby spróbować i udowodnić sobie, że może jednak są do czegoś zdolni. Zaangażowanie każdego to stworzenie takiej próby. Zawsze w pracy zespołowej jest łatwiej, wszak "co dwie głowy to nie jedna". Ze wspólnej zabawy osiągamy umiejętność wspólnego rozwiązywania problemów. Kiedy nad problemem pracujemy wszyscy, wtedy łatwiej i o krytyczną ocenę pomysłów i o ich liczbę. Każdy uczestnik powinien traktować powierzone mu zadanie jak swoje, wtedy łatwiej nam będzie go wychować i mieć na niego pozytywny wpływ.
A w życiu... no cóż, też trzeba zwracać uwagę na te mniej przebojowe, bardziej skromne osoby. Też są bogate i mają wiele do ofiarowania.

Przemienność form
Bardzo ważna zasada wynikająca z psychiki waszych harcerzy. Otóż trudno jest słuchać tego co mówicie dłużej niż 15 minut, a i tak nie wszystko się zapamięta. Nawet świetny pomysł może nie wyjść jeśli będzie jednostajnie realizowany. Pomyślcie sobie, jakie wy macie problemy z koncentracją przez 45 minut na lekcjach i nie róbcie tego samego na zbiórce. Form na zbiórce powinno być kilka, musicie też zastosować przemienność form statycznych i dynamicznych. Ma być trochę ruchu i spokoju. Zapewni Wam to większą "wchłanialność", dyscyplinę i ciekawość zbiórki. Najważniejszym problem jest bowiem umiejętność skoncentrowania się przez Waszych harcerzy na prezentowanym temacie. Im więcej form, bardziej różnych, tym harcerzom łatwiej jest zrozumieć i zapamiętać to, co im chcecie przekazać. Pamiętajcie: jak najwięcej form, jak najmniej gadania.
Spróbujcie tak sobie ułożyć dzień, czy uczyć się do klasówki, robiąc co 45 minut przerwę na coś innego. Efekt murowany.

Zgodność formy z treścią
Masz do dyspozycji, tak wiele różnych form. Nie ograniczaj się do paru podstawowych i przede wszystkim właściwie je dobieraj. Forma musi współgrać z treścią. Nie możesz uczyć na kominku samarytanki, czy posługiwania się kompasem. Zły wybór formy może bardzo łatwo zniszczyć Twój cel. To co chcesz przekazać nie dotrze do nich, ponieważ zamaże wszystko nieodpowiednia forma.
Tak samo inaczej rozmawiasz z kolegą, a inaczej z nauczycielem; inny strój wkładasz na rodzinny obiad, a całkowicie inny na koncert rockowy.

Zachowanie logicznego ciągu
Zbiórka powinna tworzyć logiczną całość, aby ludzie mogli coś z niej zrozumieć. Poszczególne elementy uzupełniają się, wynikają jedne z drugich i w sumie razem tworzą jedność. Wybrane przez ciebie i użyte formy muszą wynikać jedne z drugich, wiązać się ze sobą(najpierw uczymy, a potem wymagamy tego czego uczyliśmy). Nie zrobimy przecież najpierw quizu z wiedzy, a potem dopiero przeprowadzimy wykład na ten temat. Postąpimy dokładnie odwrotnie, aby naszym ludziom nie poprzewracało się w głowach. Istnieje też coś takiego jak klamry sytuacyjne i tematyczne. Sytuacyjne to na przykład wtedy, gdy zmieniamy formę zajęć. Tematyczne, to gdy w obrębie jednego tematu kończymy jedną część, a zaczynamy drugą. Powinny one być płynne, cała zbiórka powinna być płynna. Planując zbiórkę pamiętaj, że powinna mieć ona jedną całość, dotyczyć jednej rzeczy. Dodaj do tego jeszcze zgrzebną fabułę (do jednego tematu łatwiej) i już masz gotową piękną zbiórkę.
Planując sobie swój własny dzień też najpierw przemyśl wszystko co masz zrobić, a potem ułóż sobie plan, aby nie jeździć potem kilka razy z Ursynowa na Pragę i z powrotem.

Zachowanie tempa
Zbiórka koniecznie musi mieć swoje tempo, swoją dynamikę. Nic nie trwa za krótko, ani za długo. Tempo zbiórki narzucacie Wy i powinno być ono tak duże, aby harcerze się nie znudzili i na tyle spokojne, aby zrozumieli to wszystko co chcecie im przekazać. Jeśli jesteście w połowie gawędy, a ludzie już śpią, to przerwijcie senny nastrój. Starajcie się oczywiście nie doprowadzać do takich sytuacji, ale jeśli już się tak zdarzy, nie bójcie się w sprytny sposób przerwać. Psychologowie mówią, że najlepiej zapamiętujemy to, co na początku i na końcu, dajcie więc wtedy to, co najważniejsze. Ważne jest też, że kiedy tempo siada my się automatycznie wyłączamy. Nastrój zbiórki powinien więc narastać, aż do punktu kulminacyjnego. Przerwij zbiórkę w takim momencie, aby ludzie poczuli niedosyt. Tym pewniej przyjdą na następną. Poza tym, jeśli coś szybko się zmienia, to harcerze nie czują upływu czasu i wydaje im się, że zbiórka była krótka. To dobrze!

50% nowego
Powinieneś oprócz starych, dobrze znanych rzeczy, wprowadzać też nowe. Szokować, zaskakiwać nowatorskimi pomysłami. Nie zanudzać po raz setny omawiając zasady pierwszej pomocy. Wyobraźcie sobie, że przez 10 kolejnych zbiórek robicie teatrzyk. Jeśli chcecie się pozbyć zastępu, to bardzo dobry pomysł. Jeśli już musicie coś powtórzyć, to zróbcie to w inny sposób, równie ciekawie, co poprzednio. Jeśli będziesz powtarzał to samo i tak samo, ludzie się znudzą i przestaną przychodzić na zbiórki. Wiesz już dlaczego nowe. A dlaczego stare? Po pierwsze obrzędowość; po drugie stare jest to pewna odskocznia do nowego: najlepiej uczymy się, poszerzając to co już wiemy, bazując na tym co mamy.
Spróbuj też od czasu do czasu poszerzyć swoje zainteresowania lub sposób spędzania wolnego czasu. Poszukiwanie rozwija. Może odkryjesz coś, o istnieniu czego nie miałeś pojęcia...

Stałe elementy zbiórki
Zbiórka jest pewną zamkniętą całością. Jak każda zatem całość powinna się gdzieś rozpoczynać i kończyć. Wynikają z tego pewne stałe elementy zbiórki, związane ze zwyczajami, tradycjami czy obrzędami zastępu. Najczęściej są to:
1. obrzędowe rozpoczęcie zbiórki (zależy od tego jak zbiórka ma przebiegać; może być np. w formie podsumowania zadania przedzbiórkowego)
2. obrzędowe zakończenie zbiórki
3. gawęda(może wprowadzać w temat, bądź go podsumowywać)
4. sprawy organizacyjne(zazwyczaj na końcu lub na początku)